میراث آریا: روستای مغان قدمت بسیار زیادی دارد، قدمت سکونت‌گاه‌های موجود و تخریب‌شده در روستای مغان به قبل از اسلام می‌رسد و ساکنین روستا از اقوام زرتشت (مغ‌ها) بوده‌اند. بافت فعلی روستا مربوط به دوره قاجار بوده که وجود بقایای قلعه قدیمی جهان سوز میرزا نیز مؤید این گفته است. با توجه به قدمت آثار به‌جای مانده، نوع معماری برخی بخش‌های قلعه و خشت‌های با ابعاد زیاد و بزرگ که بعضاً به ابعاد ۴۰ در ۴۰ سانتی‌متر می‌رسد، این بنا منتسب به دوره زندیه بوده و در دوره قاجار گسترش‌یافته و تکمیل‌شده که قوس‌های بنا، لمبه‌کوبی‌های سقف و تزئینات گچ‌بری در قلعه، نشان از این دوره تاریخی در این اثر تاریخی و فرهنگی داشته است. هرچند سفالینه‌های متعددی مربوط به دوره صفوی و ایلخانی در قلعه وجود دارد که شاید نشان از زندگی، سکونت و حیات در دوره‌های پیشین در این بنا بوده است.
جهان سوز میرزا حاکم دوران قاجار شاهرود و بسطام، در سال ۱۲۴۸ هجری قمری متولد شد. او پسر ۵۱ فتحعلی شاه قاجار و از طرف مادر نوه‌ی دختری حسینقلی خان بیگر بیگی ارومیه بود که در سال ۱۲۶۹ هجری قمری به جهان سوزخان معروف بود. رئیس اسطبل خاصه و امیر آخور شاه شد و در سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ حاکم ارومیه بود و از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۹ هجری قمری حاکم بسطام و شاهرود بود. در سال ۱۳۱۰ هجری قمری با منصب و درجه امیرنویانی حاکم و رئیس قشون همدان گردید و در سال ۱۳۱۱ هجری قمری جهان سوز میرزا دوباره حاکم شاهرود شد و تا سال ۱۳۱۸ هجری قمری در سمت خود باقی ماند و در این سال در شاهرود درگذشت. در رابطه با سال ساخت قلعه کتیبه یا نوشته‌ای وجود ندارد، لیکن نام اثر به علت زندگی و حکمرانی جهان سوز میرزا در این قلعه به این نام خوانده می‌شود.
مساحت قلعه حدود ۵هزار مترمربع است و دارای برج‌های دیده‌بانی، یخدان برج، تالار، عمارت، حیاط‌های اندرونی و بیرونی، اتاق منجم، شاه‌نشین، کالسکه خانه است. بر اساس شواهد موجود و تعریف اهالی، دیوار و سقف تالار دارای نقاشی‌های بسیار زیبایی از اتفاقات مهم دوره قاجار و اساطیر ایرانی بوده است.
طراحی معماری قلعه بدین گونه است که:
تالار قلعه: نگارخانه‌ای که نقاشی‌هایی چون رستم و سهراب، لیلی و مجنون، هفت‌خوان رستم، بیژن و منیژه، شمای پادشاهان قاجار، امیرکبیر و میرزا آقاخان نوری به‌صورت برجسته بر روی دیوار و سقف مزین شده است.
در سمت غرب قلعه دو درب خیلی بزرگ معروف به درب رباط یا کاروانسرا وجود داشت.
در قسمت شمال شرق قلعه، شاه‌نشین بنا قرار داشت که به باغچه آقا علی‌خان معروف بود و شامل یک تالار بزرگ و پنج اتاق بود.
از ویژگی‌های این قلعه می‌توان به برج یخدان‌ها اشاره کرد که بقایایی از آن‌ها باقی‌مانده است.
کارگران و مستخدمان در بخش حاکمیتی قلعه، درجایی از قلعه به نام حیاط‌خلوت که پنج اتاق محقر و کوچک بود زندگی می‌کردند.
مطبخ قلعه در قسمت باغچه قرار داشت که به آن کارگاه نیز می‌گفتند.
پشت دیوار قلعه شترخان قرار داشت که آب قنات نیز از آن قسمت رد می‌شد.
در سال‌های آخر حکومت آقا علی‌خان که ایشان از لحاظ قدرت ضعیف شده بودند. قلعه به چهار قسمت تقسیم شد:
۱. شمال، باغچه که تاکستان هم داشت که خود آقا علی‌خان در همین قسمت باغچه – تالار سکونت داشت. این تالار فضایی به نام شاه‌نشین هم داشت.
۲. جنوب، حیاط کربلایی محمدباقر.
۳. غرب به نام دروازه.
۴. شرق هم اشترخان بود.
حمام قلعه: این حمام مشهور به حمام شازده بود. خزینه‌ی حمام آب سرد و گرم جداگانه داشت. ملات استفاده‌شده در ساخت حمام، ساروج بود.
در جنوب غربی قلعه که در سال‌های اخیر تخریب و نوسازی شده است، سابقاً سرطویله، کاهدان، آخور و اسطبل میرآخور بود.
پلان معماری خاص قلعه، تزئینات گچ‌بری بسیار زیبا، پنجره‌های مشبک با شیشه‌های رنگی، تزئینات آهک‌بری حمام، وجود یخدان‌ها و دو آب‌انبار، اتاق‌های متعدد با کاربری خاص همچون اتاق منجم، نگاری، هشتی، اتاق کالسکه خانه و حلیم‌پز خانه از خصوصیات بارز و منحصربه‌فرد این قلعه تاریخی است.
گزارش: هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما